Göktürkler: Orta Asya'nın Türkleri
Orta Asya'nın derinliklerinde, tarih sahnesinin merkezinde yer alan büyük imparatorluklardan biri, Göktürk İmparatorluğu'dur. Göktürkler, Orta Asya'nın bozkırlarında M.Ö. 6. yüzyılda ortaya çıkan ve M.S. 8. yüzyıla kadar varlığını sürdüren bir Türk halkıdır.
Göktürkler Köken ve İlk Dönemler
Göktürklerin kökenleri hakkında net bilgilere sahip olmak zordur, ancak bu toplulukların Orta Asya'nın bozkırlarında M.Ö. 6. yüzyılda Türk halklarının birleşmesiyle oluştuğu düşünülmektedir. Göktürk kelimesi, "Gök" (mavi veya gökyüzü) ile "Türk" (Türk halkı) kelimelerinin birleşiminden gelir ve "Gök Halkı" veya "Mavi Türkler" anlamına gelir.
Göktürkler, M.Ö. 6. yüzyılın ortalarında ilk kez tarih sahnesine çıktılar ve kısa sürede Orta Asya'nın hakim güçlerinden biri haline geldiler. Göktürkler, çeşitli Türk boylarını bir araya getirerek birleşik bir devlet kurmayı başardılar.
Göktürk Kağanlığı'nın Yükselişi
Göktürk Kağanlığı, M.S. 6. yüzyılın sonlarından itibaren Orta Asya'da hakimiyet kurmaya başladı. İlk büyük Göktürk Kağanı olan Bumin Kağan, Göktürk İmparatorluğu'nun temellerini atmıştır. Bumin Kağan'ın ölümünün ardından yerine geçen oğlu İstemi Kağan, Göktürklerin topraklarını genişletti ve bölgedeki diğer halklarla diplomatik ilişkiler kurdu.
Göktürkler, Çin'in Tang Hanedanı ile de yakın ilişkiler kurdu ve Çin'e karşı hem askeri hem de ekonomik anlamda önemli bir rol oynadılar. Göktürkler, İpek Yolu'nun önemli bir parçası olan Orta Asya'da ticaretin gelişmesine de katkıda bulundular.
Göktürk Alfabesi ve Kültürü
Göktürkler, kendi alfabelerini geliştirdiler ve bu alfabeyi kullanarak dillerini yazıya döken ilk Türk topluluğu oldular. Göktürk alfabesi, runik bir yapıya sahipti ve Orta Asya'daki diğer halklarla yazılı iletişimi kolaylaştırdı.
Göktürk kültürü, gökbilim, matematik, ve sanat alanlarında da gelişmişti. Bu dönemdeki sanat eserleri ve metinler, Göktürklerin zengin kültürel mirasını yansıtmaktadır.
Göktürk İmparatorluğu'nun Çöküşü ve Bölünmesi: Doğu Göktürkler ve Batı Göktürkler
Göktürk İmparatorluğu, Orta Asya'nın zengin tarihindeki önemli bir aktör olarak sahneye çıktı. Ancak bu büyük imparatorluğun yıkılması, tarihin akışını ve Orta Asya'nın siyasi dengesini derinden etkiledi. Göktürk İmparatorluğu, M.S. 6. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıktı ve M.S. 8. yüzyılın başlarına kadar varlığını sürdürdü. Ancak bu süre zarfında, iç ve dış baskılar, imparatorluğun zayıflamasına ve sonunda çökmesine yol açtı.
Göktürkler Çöküşün Nedenleri
Göktürk İmparatorluğu'nun çöküşünün ardında birkaç temel neden vardı. İç faktörler arasında taht kavgaları, hükümet içi bölünmeler ve hükümetin verimsizliği yer alıyordu. Bu içsel çalkantılar, Göktürklerin siyasi birliğini zayıflattı ve imparatorluğun yönetimini istikrarsızlaştırdı.
Dış faktörler de büyük bir etki yaptı. Tang Hanedanı'nın güçlenmesi ve Doğu Göktürklerin sınırlarına yönelik saldırıları, imparatorluğun savunmasız hale gelmesine neden oldu. Ayrıca, Göktürklerin bağlı oldukları Göktürk hükümeti, Türk boylarının daha fazla bağımsızlık talepleriyle karşı karşıya kaldı.
Doğu Göktürkler ve Batı Göktürkler'in Kuruluşu
Göktürk İmparatorluğu'nun çöküşünün ardından, bu büyük imparatorluğun toprakları ikiye bölündü ve iki ayrı Göktürk devleti ortaya çıktı: Doğu Göktürkler ve Batı Göktürkler.
Doğu Göktürkler: Doğu Göktürkler, Orta Asya'nın doğusunda hüküm süren bir Göktürk devletiydi. İstemi Kağan'ın liderliğinde kurulan Doğu Göktürkler, Orta Asya'nın ticaret yollarını kontrol etmeye ve Çin ile diplomatik ilişkiler kurmaya devam etti. Bu devlet, Göktürk mirasını sürdürdü ve Göktürk kültürünü yaşattı.
Batı Göktürkler: Batı Göktürkler Bumin kagan liderliğinde Orta Asya'nın batısında hüküm süren bir diğer Göktürk devletiydi. Batı Göktürkler, daha çok Hazar Denizi çevresinde etkiliydiler ve bu bölgedeki siyasi dengenin bir parçası oldular. Bu devlet de Göktürk mirasını sürdürdü ancak zaman içinde diğer Orta Asya güçleriyle rekabet etmek zorunda kaldı.
Bu iki Göktürk devleti, Göktürk İmparatorluğu'nun bölünmesinin bir sonucu olarak ortaya çıktı ve Orta Asya'nın siyasi haritasını şekillendirdi. Her ikisi de Göktürk kültürünü ve mirasını taşıdılar, ancak farklı bölgelerde hüküm sürdüler.
Bizans İmparatorluğu ile Göktürkler arasındaki yakınlaşma
Orta Asya'nın bozkırlarından gelen Göktürkler ile Akdeniz havzasının Bizans İmparatorluğu arasındaki ilişkiler, 6. ve 7. yüzyıllarda büyük önem taşıyordu. Bu iki büyük güç, çeşitli faktörler etrafında sık sık yakınlaştılar ve bu yakınlaşmanın kökenleri oldukça karmaşıktı.
Diplomatik İlişkiler:
Bizans İmparatorluğu ile Göktürkler arasındaki diplomatik ilişkiler, çoğunlukla çıkarlar üzerine kuruluydu. Göktürkler, Bizans'ın doğu sınırlarını koruma konusunda yardımcı olabilecek bir müttefik olarak görülüyordu. Bu nedenle, çeşitli dönemlerde Bizans, Göktürklerle ittifaklar kurdu.
Ticaret ve İpek Yolu:
Göktürkler, Orta Asya'nın merkezinde yer aldıkları için İpek Yolu'nun önemli bir parçasını kontrol ediyorlardı. Bu, Bizanslılar için Orta Asya ile ticaret yapma ve özellikle ipek gibi değerli malları elde etme fırsatları sunuyordu. İpek Yolu, Bizans İmparatorluğu ile Göktürkler arasındaki ekonomik ilişkilerin temelini oluşturuyordu.
Diplomatik Temsilcilikler:
Göktürkler, Bizans İmparatorluğu'na elçiler gönderir ve diplomatik temsilcilikler kurarlar. Bu elçilikler sırasında diplomatik hediyeler verilir ve dostluk mesajları iletildi. Bu tür temaslar, ilişkileri sıcak tutma ve iletişim kanallarını açık tutma amacı taşır.
Sonuç olarak, Bizans İmparatorluğu ile Göktürkler arasındaki yakınlaşma, çıkarlar, diplomatik ilişkiler, ticaret ve siyasi faktörler etrafında şekillendi. Bu ilişkiler karmaşıktı ve zaman içinde değişebilirdi, ancak Orta Asya ile Akdeniz arasındaki bu diplomatik denge, dönemin tarihini zenginleştiren önemli bir unsurdu.
2. Göktürklerin Kuruluşu:
Göktürk İmparatorluğu'nun çöküşünün ardından, Göktürklerin toprakları Doğu Göktürkler ve Batı Göktürkler olarak ikiye ayrıldı. Ancak Doğu Göktürkler ve Batı Göktürkler arasındaki bölünme, Orta Asya'da hala bir Göktürk devletinin varlığına olan talebi yansıtıyordu.
İkinci Göktürk Kağanlığı, M.S. 682 yılında İlteriş Kağan'ın liderliğinde kuruldu. İlteriş Kağan, Doğu Göktürklerin tahtını ele geçirdi ve Doğu Göktürklerin başkentini Karabalghasun'dan Ordu-Baliq (şimdi Moğolistan'ın başkenti Ulan Bator'un bulunduğu bölgede) olarak değiştirdi. İlteriş Kağan, Göktürk hükümetini güçlendirmek ve imparatorluğun yeniden yükselmesini sağlamak için reformlar başlattı.
2. Göktürklerin Yıkılışı:
Ancak, 2. Göktürk Kağanlığı'nın yükselişi, Çin Tang Hanedanı ile olan ilişkilerinin karmaşıklığı ve dönemin siyasi çalkantıları nedeniyle istikrarlı olmadı. İlteriş Kağan'ın ölümünün ardından, Göktürk Kağanlığı iç savaşlarla sarsıldı. Bu iç çatışmalar, Göktürklerin gücünü zayıflattı ve bölgenin diğer güçleri için bir fırsat yarattı.
Çin Tang Hanedanı, Göktürklerin zayıflığını kullanarak M.S. 682'de 2. Göktürk Kağanlığı'nı fethetti. Göktürklerin toprakları, Tang Hanedanı'nın yönetimine girdi. Göktürkler, bu dönemde tarihsel sahneden çekildiler ve Orta Asya'da yeni Türk devletleri ortaya çıktı.
Yıkılmalar birleşmeler genel olarak dönemin şartları da düşünülünce, genellikle boyların ayaklanması, beyliklerin isyanı ve Çinin boyları beylikleri birbirine düşürmesi olarak sıralanır. Kurulan her devlet daha güçlü Türk devletinin kurulmasına ön ayak olmuştur.